Του ΒΑΣΙΛΗ ΚΡΕΜΜΥΔΑ*
Μια ελληνική ιστοριογραφία αποκαλύπτει τους ιστορικούς μύθους· μια άλλη όμως, κάποιες φορές, δέχεται τις αποκαλύψεις της προηγούμενης, δημιουργεί όμως νέους· και σήμερα.
Σήμερα ο πρώτος που ευλογεί τους ιστορικούς μύθους δεν είναι πια η Εκκλησία, όπως παλαιότερα, αλλά η ίδια η συγκεκριμένη ιστοριογραφία.
Τι είναι όμως ιστορικός μύθος; Προφανώς, ένα ιστορικό ψεύδος. Προσοχή όμως, δεν είναι μόνο γεγονός που κατασκευάστηκε από την αρχή χωρίς να έχει υπάρξει τίποτε στο παρελθόν. Οπως επίσης ιστορικός μύθος μπορεί να είναι η μισή αλήθεια, η απόκρυψη αλήθειας για κάποιο γεγονός· ακόμη και η εξαπάτηση, όπως να λέμε ότι η Επανάσταση του 1821 οφείλεται σε μια ιδέα! Και όπως εξαπάτηση είναι να κατασκευάζεις ένα κρυφό σχολειό, γύρω στο 1960, σε μοναστήρι κοντά στην Αθήνα, και να το επιδεικνύεις ως κρυφό σχολειό της Τουρκοκρατίας.
Ας επανέλθουμε στις ιδέες, για να πλησιάσουμε στο θέμα μας, που είναι η Επανάσταση του 1821. Από μόνες τους οι ιδέες δεν παράγουν τίποτε· προπάντων δεν παράγουν επανάσταση. Οι ίδιες είναι παράγωγο κάποιων πραγματικοτήτων· αυτές πάλι δεν είναι άλλο από την κοινωνία - τις κοινωνικές σχέσεις που λέγαμε παλαιότερα: από το είδος τους και το επίπεδο ανάπτυξής τους.
Μέσα σε μια κοινωνία παράγονται όλα και αυτά τα παραγόμενα τα μεταμορφώνουν, με τη σειρά τους, όλα.
Το εμπόριο στη Μεσόγειο
Για να αντιληφθούμε λοιπόν γιατί, πώς και τι είδους ήταν η Επανάσταση του 1821, οφείλουμε να μελετήσουμε την πορεία της ελληνικής κοινωνίας κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Θα μάθουμε τότε ότι οι Ευρωπαίοι, για το δικό τους συμφέρον, ανέπτυξαν το εμπόριό τους στην ανατολική Μεσόγειο και στον κατακτημένο ελληνικό χώρο, ότι αυτό το εμπόριο δεν μπορούσε να μη χρησιμοποιήσει και τους ντόπιους, ότι πολλοί Ελληνες άλλαξαν γι' αυτό επάγγελμα, ότι επίσης γι' αυτό άλλαξε η σύνθεση των καλλιεργειών, για να προσαρμοστούν στη ζήτηση του εξωτερικού εμπορίου, αυτό έβαλε τους υπόδουλους Ελληνες στη διαδικασία των μεταφορών, αύξησε την αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή, για να ανταποκρίνονται στις ποσότητες που χρειάζονταν οι ξένοι έμποροι.
Επίσης, κυκλοφόρησε στην ελληνική αγορά χρήμα, σχηματίστηκε κέρδος και μικρός πλούτος και πολλοί υπόδουλοι Ελληνες άλλαξαν επάγγελμα -από αγρότης σε μεσίτη, από καλλιεργητής σε μεταφορέα εμπορευμάτων. Το τελευταίο έχει μεγάλη σημασία: οι παραγωγοί είναι προσανατολισμένοι πια στην παραγωγή εμπορεύματος. Διαμορφώθηκε μια αγορά πλήρως εκχρηματισμένη: ο ξένος έμπορος θα αγοράσει πρώτη ύλη, μαλλιά ας πούμε, θα τα στείλει στην υφαντουργία της χώρας του και θα τη φέρει πίσω να την πουλήσει ως μάλλινο ύφασμα· να πουλήσει το ύφασμα σε αγορά με συνεχώς ελαστικοποιούμενη απορροφητικότητα.
Η κοινωνική κινητικότητα ήταν εκτεταμένη· περισσότερο μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και μάλιστα μετά την άνοδο του Ναπολέοντα και τους πολέμους που άνοιξε. Τότε, που ο γαλλικός εμπορικός στόλος, κυρίαρχος έως τότε στις ελληνικές θάλασσες, αποσύρθηκε, ενώ και με τους αλλεπάλληλους αποκλεισμούς, που στέρεψαν από προμήθειες τις ευρωπαϊκές αγορές, ο υπόδουλος Ελληνισμός βρέθηκε έτοιμος να επενδύσει στην παραγωγή καραβιών και στη διεξαγωγή εμπορίου απ' αυτά. Αυτές οι δραστηριότητες των Ελλήνων τροφοδότησαν τις ευρωπαϊκές αγορές: τα κέρδη ήταν τεράστια και συσσωρεύονταν.
Στην πανίσχυρη ομάδα εφοπλιστών και μεγαλεμπόρων που διαμορφώθηκε, προστέθηκαν και πραγματικά πολυάριθμες ομάδες βοηθητικών ομάδων, από ναυπηγούς και ναύτες έως ξυλοκόπους, έως αχθοφόρους, κατασκευαστές παξιμαδιών και μπακάληδες, που εξασφάλιζαν την τροφοδοσία των καραβιών.
Κοινωνική αναδιάταξη
Ολη η κοινωνία βρέθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα σε αναδιάταξη - τα σημάδια του αστισμού ήταν περισσότερο από εμφανή και άρχισαν να διαμορφώνονται οι ιδεολογικές βάσεις του Ελληνισμού με στήριγμα τη διδασκαλία του Διαφωτισμού και το κήρυγμα της Γαλλικής Επανάστασης· όλα μαζί οδήγησαν στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, ενώ ο υπόδουλος Ελληνισμός είχε στραμμένα τα βλέμματα στη Δύση αποκλειστικά, εκτός από την επίσημη Εκκλησία.
Ο Ελληνισμός βρίσκεται πλέον στην Ευρώπη, κουβαλώντας στις πλάτες του το ένδοξο αρχαίο παρελθόν, ενώ έχει συνδεθεί με τον παροικιακό Ελληνισμό. Ο τελευταίος, συμμέτοχός της, παρακολούθησε την πολύμορφη ανάπτυξη του υπόδουλου κομματιού. Εκείνος θα αρχίσει και θα προχωρήσει την έκδοση κοσμικού βιβλίου, εφημερίδων, μεταφρασμένων ευρωπαϊκών βιβλίων.
Ωστε, το 1803, ο Αδαμάντιος Κοραής μίλησε στο φημισμένο College de France για την «πολιτισμένη» κατακτημένη Ελλάδα, για την ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εμπορίου, για την αυριανή Ελλάδα που θα γίνει ένα ευρωπαϊκό κράτος.
Στην πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα, όλες οι νέες οικονομικές δραστηριότητες των υπόδουλων Ελλήνων γνώρισαν την κορύφωσή τους· την ώρα που ο αριθμός των σχολείων αύξανε, τα νέα μαθήματα, τα διαφωτισμένα, η φυσική και η χημεία εισάγονταν σ' αυτά, για να προκαλέσουν την μήνιν του Πατριαρχείου· την ώρα που βιβλία και εφημερίδες ενίσχυαν την ενημέρωση και την ιδεολογική βάση της νεαρής ακόμη αστικής τάξης· την ώρα που η «Ελληνική Νομαρχία» του Ανώνυμου καυτηρίαζε σκληρά αναχρονιστικές αντιλήψεις και πρακτικές και οι μυστικές εταιρείες κάτι ήθελαν να πουν για τις αλλαγές που έχουν συμβεί στον υπόδουλο Ελληνισμό· την ώρα, τέλος, που η ελληνική αστική τάξη έβρισκε τον προστάτη της στην ελληνική αρχαιότητα: δεν είμαστε οι υποδουλωμένοι ραγιάδες· είμαστε η συνέχεια των ένδοξων αρχαίων Ελλήνων· να, τα καράβια μας τα λένε Αρη, Ποσειδώνα, Θεμιστοκλή· αλλά και Παναγία.
Από τις αρχές της δεύτερης δεκαετίας όμως, όταν φάνηκε ότι ο Ναπολέων όδευε ολοταχώς στην ήττα, οι ευρωπαϊκές αγορές άρχιζαν να απεγκλωβίζονται και οι εθνικές ναυτιλίες των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών να επιστρέφουν στην ανατολική Μεσόγειο. Η ελληνική ναυτιλία, χωρίς κρατική προστασία, με το κράτος «της», την Οθωμανική Αυτοκρατορία, να μην την έχει ποτέ θεωρήσει δική του ναυτιλία, γιατί λειτουργούσε με φεουδαρχικές λογικές, δεν ήταν δυνατό να αντέξει στον ανταγωνισμό. Εμπόριο και ναυτιλία βρέθηκαν σε κρίση, που συμπαρέσυρε καθετί όφειλε την ανάπτυξή του στις νέες αυτές οικονομικές δραστηριότητες.
Στα πρώτα χρόνια της κρίσης ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρία (1814) μια μυστική συνωμοτική οργάνωση, με σκοπό να προετοιμάσει την επανάσταση των Ελλήνων· και όσο η κρίση βάθαινε τόσο οι μυήσεις στη Φιλική Εταιρία πύκνωναν. Ο υπόδουλος Ελληνισμός γρήγορα δοκίμασε εκτεταμένη ανεργία, φτώχεια, κοινωνική έκπτωση, με μεγάλα συσσωρευμένα κεφάλαια ανενεργά· βρέθηκε σε αδιέξοδο.
Από τη στιγμή που ο Ελληνισμός βρέθηκε με το όπλο στο χέρι, οι κυριότεροι σταθμοί είναι, πρώτα πρώτα, η Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη, δηλαδή της Φιλικής Εταιρίας, με το ιδεολογικό στίγμα της Επανάστασης - το μανιφέστο της.
Κατόπιν, η Εγκύκλιος της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου, που αφόριζε, όχι μόνον τον Αλ. Υψηλάντη, όπως κάποια ιστοριογραφία ισχυρίζεται, αποκρύπτοντας την αλήθεια, αλλά την ίδια την Επανάσταση.
Ακολουθεί η «διεθνοποίηση», από την πρώτη ημέρα, της Επανάστασης, με την πρόσκληση προς όλες τις ευρωπαϊκές χώρες να συνδράμουν τους επαναστατημένους Ελληνες, κάτι σαν ανταπόδοση του χρέους τους για τα φώτα που έλαβαν από τους αρχαίους προγόνους τους.
Θα παρακολουθούμε σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης τη στρατιωτική ιδιοφυΐα τού Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και την πολιτική τού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου.
Επανάσταση και εξουσία
Σταθμός είναι οι εμφύλιοι πόλεμοι, που δεν πρέπει να αποδοθούν στην «προαιώνια» έφεση των Ελλήνων για διχόνοια, σάμπως να είναι στο DNA τους, αλλά στην αλήθεια ότι δεν υπάρχει επανάσταση στην Ιστορία, που να μη γέννησε εμφύλιο πόλεμο, καθώς κάθε επανάσταση παράγει εξουσία.
Τα δάνεια από την Αγγλία προμήνυαν την απελευθέρωση, ενώ το Ναβαρίνο δεν σήμαινε παρά την επιτυχία της εξωτερικής πολιτικής της Επανάστασης να προκαλέσει την ανταγωνιστική στρατιωτική επέμβαση των μεγάλων της Ευρώπης υπέρ των Ελλήνων.
* Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Πηγή
 |
| Λιθογραφία του Friedel με Υδραίους ναυτικούς |
Σήμερα ο πρώτος που ευλογεί τους ιστορικούς μύθους δεν είναι πια η Εκκλησία, όπως παλαιότερα, αλλά η ίδια η συγκεκριμένη ιστοριογραφία.
Τι είναι όμως ιστορικός μύθος; Προφανώς, ένα ιστορικό ψεύδος. Προσοχή όμως, δεν είναι μόνο γεγονός που κατασκευάστηκε από την αρχή χωρίς να έχει υπάρξει τίποτε στο παρελθόν. Οπως επίσης ιστορικός μύθος μπορεί να είναι η μισή αλήθεια, η απόκρυψη αλήθειας για κάποιο γεγονός· ακόμη και η εξαπάτηση, όπως να λέμε ότι η Επανάσταση του 1821 οφείλεται σε μια ιδέα! Και όπως εξαπάτηση είναι να κατασκευάζεις ένα κρυφό σχολειό, γύρω στο 1960, σε μοναστήρι κοντά στην Αθήνα, και να το επιδεικνύεις ως κρυφό σχολειό της Τουρκοκρατίας.
Ας επανέλθουμε στις ιδέες, για να πλησιάσουμε στο θέμα μας, που είναι η Επανάσταση του 1821. Από μόνες τους οι ιδέες δεν παράγουν τίποτε· προπάντων δεν παράγουν επανάσταση. Οι ίδιες είναι παράγωγο κάποιων πραγματικοτήτων· αυτές πάλι δεν είναι άλλο από την κοινωνία - τις κοινωνικές σχέσεις που λέγαμε παλαιότερα: από το είδος τους και το επίπεδο ανάπτυξής τους.
Μέσα σε μια κοινωνία παράγονται όλα και αυτά τα παραγόμενα τα μεταμορφώνουν, με τη σειρά τους, όλα.
Το εμπόριο στη Μεσόγειο
Για να αντιληφθούμε λοιπόν γιατί, πώς και τι είδους ήταν η Επανάσταση του 1821, οφείλουμε να μελετήσουμε την πορεία της ελληνικής κοινωνίας κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Θα μάθουμε τότε ότι οι Ευρωπαίοι, για το δικό τους συμφέρον, ανέπτυξαν το εμπόριό τους στην ανατολική Μεσόγειο και στον κατακτημένο ελληνικό χώρο, ότι αυτό το εμπόριο δεν μπορούσε να μη χρησιμοποιήσει και τους ντόπιους, ότι πολλοί Ελληνες άλλαξαν γι' αυτό επάγγελμα, ότι επίσης γι' αυτό άλλαξε η σύνθεση των καλλιεργειών, για να προσαρμοστούν στη ζήτηση του εξωτερικού εμπορίου, αυτό έβαλε τους υπόδουλους Ελληνες στη διαδικασία των μεταφορών, αύξησε την αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή, για να ανταποκρίνονται στις ποσότητες που χρειάζονταν οι ξένοι έμποροι.
Επίσης, κυκλοφόρησε στην ελληνική αγορά χρήμα, σχηματίστηκε κέρδος και μικρός πλούτος και πολλοί υπόδουλοι Ελληνες άλλαξαν επάγγελμα -από αγρότης σε μεσίτη, από καλλιεργητής σε μεταφορέα εμπορευμάτων. Το τελευταίο έχει μεγάλη σημασία: οι παραγωγοί είναι προσανατολισμένοι πια στην παραγωγή εμπορεύματος. Διαμορφώθηκε μια αγορά πλήρως εκχρηματισμένη: ο ξένος έμπορος θα αγοράσει πρώτη ύλη, μαλλιά ας πούμε, θα τα στείλει στην υφαντουργία της χώρας του και θα τη φέρει πίσω να την πουλήσει ως μάλλινο ύφασμα· να πουλήσει το ύφασμα σε αγορά με συνεχώς ελαστικοποιούμενη απορροφητικότητα.
Η κοινωνική κινητικότητα ήταν εκτεταμένη· περισσότερο μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και μάλιστα μετά την άνοδο του Ναπολέοντα και τους πολέμους που άνοιξε. Τότε, που ο γαλλικός εμπορικός στόλος, κυρίαρχος έως τότε στις ελληνικές θάλασσες, αποσύρθηκε, ενώ και με τους αλλεπάλληλους αποκλεισμούς, που στέρεψαν από προμήθειες τις ευρωπαϊκές αγορές, ο υπόδουλος Ελληνισμός βρέθηκε έτοιμος να επενδύσει στην παραγωγή καραβιών και στη διεξαγωγή εμπορίου απ' αυτά. Αυτές οι δραστηριότητες των Ελλήνων τροφοδότησαν τις ευρωπαϊκές αγορές: τα κέρδη ήταν τεράστια και συσσωρεύονταν.
Στην πανίσχυρη ομάδα εφοπλιστών και μεγαλεμπόρων που διαμορφώθηκε, προστέθηκαν και πραγματικά πολυάριθμες ομάδες βοηθητικών ομάδων, από ναυπηγούς και ναύτες έως ξυλοκόπους, έως αχθοφόρους, κατασκευαστές παξιμαδιών και μπακάληδες, που εξασφάλιζαν την τροφοδοσία των καραβιών.
Κοινωνική αναδιάταξη
Ολη η κοινωνία βρέθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα σε αναδιάταξη - τα σημάδια του αστισμού ήταν περισσότερο από εμφανή και άρχισαν να διαμορφώνονται οι ιδεολογικές βάσεις του Ελληνισμού με στήριγμα τη διδασκαλία του Διαφωτισμού και το κήρυγμα της Γαλλικής Επανάστασης· όλα μαζί οδήγησαν στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, ενώ ο υπόδουλος Ελληνισμός είχε στραμμένα τα βλέμματα στη Δύση αποκλειστικά, εκτός από την επίσημη Εκκλησία.
Ο Ελληνισμός βρίσκεται πλέον στην Ευρώπη, κουβαλώντας στις πλάτες του το ένδοξο αρχαίο παρελθόν, ενώ έχει συνδεθεί με τον παροικιακό Ελληνισμό. Ο τελευταίος, συμμέτοχός της, παρακολούθησε την πολύμορφη ανάπτυξη του υπόδουλου κομματιού. Εκείνος θα αρχίσει και θα προχωρήσει την έκδοση κοσμικού βιβλίου, εφημερίδων, μεταφρασμένων ευρωπαϊκών βιβλίων.
Ωστε, το 1803, ο Αδαμάντιος Κοραής μίλησε στο φημισμένο College de France για την «πολιτισμένη» κατακτημένη Ελλάδα, για την ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εμπορίου, για την αυριανή Ελλάδα που θα γίνει ένα ευρωπαϊκό κράτος.
Στην πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα, όλες οι νέες οικονομικές δραστηριότητες των υπόδουλων Ελλήνων γνώρισαν την κορύφωσή τους· την ώρα που ο αριθμός των σχολείων αύξανε, τα νέα μαθήματα, τα διαφωτισμένα, η φυσική και η χημεία εισάγονταν σ' αυτά, για να προκαλέσουν την μήνιν του Πατριαρχείου· την ώρα που βιβλία και εφημερίδες ενίσχυαν την ενημέρωση και την ιδεολογική βάση της νεαρής ακόμη αστικής τάξης· την ώρα που η «Ελληνική Νομαρχία» του Ανώνυμου καυτηρίαζε σκληρά αναχρονιστικές αντιλήψεις και πρακτικές και οι μυστικές εταιρείες κάτι ήθελαν να πουν για τις αλλαγές που έχουν συμβεί στον υπόδουλο Ελληνισμό· την ώρα, τέλος, που η ελληνική αστική τάξη έβρισκε τον προστάτη της στην ελληνική αρχαιότητα: δεν είμαστε οι υποδουλωμένοι ραγιάδες· είμαστε η συνέχεια των ένδοξων αρχαίων Ελλήνων· να, τα καράβια μας τα λένε Αρη, Ποσειδώνα, Θεμιστοκλή· αλλά και Παναγία.
Από τις αρχές της δεύτερης δεκαετίας όμως, όταν φάνηκε ότι ο Ναπολέων όδευε ολοταχώς στην ήττα, οι ευρωπαϊκές αγορές άρχιζαν να απεγκλωβίζονται και οι εθνικές ναυτιλίες των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών να επιστρέφουν στην ανατολική Μεσόγειο. Η ελληνική ναυτιλία, χωρίς κρατική προστασία, με το κράτος «της», την Οθωμανική Αυτοκρατορία, να μην την έχει ποτέ θεωρήσει δική του ναυτιλία, γιατί λειτουργούσε με φεουδαρχικές λογικές, δεν ήταν δυνατό να αντέξει στον ανταγωνισμό. Εμπόριο και ναυτιλία βρέθηκαν σε κρίση, που συμπαρέσυρε καθετί όφειλε την ανάπτυξή του στις νέες αυτές οικονομικές δραστηριότητες.
Στα πρώτα χρόνια της κρίσης ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρία (1814) μια μυστική συνωμοτική οργάνωση, με σκοπό να προετοιμάσει την επανάσταση των Ελλήνων· και όσο η κρίση βάθαινε τόσο οι μυήσεις στη Φιλική Εταιρία πύκνωναν. Ο υπόδουλος Ελληνισμός γρήγορα δοκίμασε εκτεταμένη ανεργία, φτώχεια, κοινωνική έκπτωση, με μεγάλα συσσωρευμένα κεφάλαια ανενεργά· βρέθηκε σε αδιέξοδο.
Από τη στιγμή που ο Ελληνισμός βρέθηκε με το όπλο στο χέρι, οι κυριότεροι σταθμοί είναι, πρώτα πρώτα, η Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη, δηλαδή της Φιλικής Εταιρίας, με το ιδεολογικό στίγμα της Επανάστασης - το μανιφέστο της.
Κατόπιν, η Εγκύκλιος της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου, που αφόριζε, όχι μόνον τον Αλ. Υψηλάντη, όπως κάποια ιστοριογραφία ισχυρίζεται, αποκρύπτοντας την αλήθεια, αλλά την ίδια την Επανάσταση.
Ακολουθεί η «διεθνοποίηση», από την πρώτη ημέρα, της Επανάστασης, με την πρόσκληση προς όλες τις ευρωπαϊκές χώρες να συνδράμουν τους επαναστατημένους Ελληνες, κάτι σαν ανταπόδοση του χρέους τους για τα φώτα που έλαβαν από τους αρχαίους προγόνους τους.
Θα παρακολουθούμε σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης τη στρατιωτική ιδιοφυΐα τού Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και την πολιτική τού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου.
Επανάσταση και εξουσία
Σταθμός είναι οι εμφύλιοι πόλεμοι, που δεν πρέπει να αποδοθούν στην «προαιώνια» έφεση των Ελλήνων για διχόνοια, σάμπως να είναι στο DNA τους, αλλά στην αλήθεια ότι δεν υπάρχει επανάσταση στην Ιστορία, που να μη γέννησε εμφύλιο πόλεμο, καθώς κάθε επανάσταση παράγει εξουσία.
Τα δάνεια από την Αγγλία προμήνυαν την απελευθέρωση, ενώ το Ναβαρίνο δεν σήμαινε παρά την επιτυχία της εξωτερικής πολιτικής της Επανάστασης να προκαλέσει την ανταγωνιστική στρατιωτική επέμβαση των μεγάλων της Ευρώπης υπέρ των Ελλήνων.
* Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Πηγή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου