Ο «Τρελαντώνης», ένας σοβαρός Έλληνας κροίσος

Το Σάββατο ανεβαίνει στη σκηνή του «Ακροπόλ» ο «Τρελαντώνης», θεατρική παράσταση βασισμένη στο πασίγνωστο βιβλίο της Πηνελόπης Δέλτα. Τώρα που η επικαιρότητα περιστρέφεται γύρω από καταχωνιασμένες λίστες με ονόματα τσιφούτηδων πλούσιων που φυγάδευσαν άρον άρον εκατομμύρια ευρώ στο εξωτερικό, είναι η κατάλληλη στιγμή για να θυμηθούμε τον Αντώνη Εμμ. Μπενάκη (1873 - 1954), μεγαλύτερο αδελφό της Δέλτα, ήρωα του πασίγνωστου παιδικού αναγνώσματος που πρωτοκυκλοφόρησε το 1931. Ενός σοβαρού Έλληνα κροίσου, ανθρώπου χορτασμένου, που δεν κράτησε αλαζονικά για την πάρτη του όλη τη γεμάτη πιατέλα που του χάρισε η ζωή.

Ο Αντώνης Μπενάκης ήταν παθιασμένος κοσμοπολίτης, μεγαλωμένος ελληνοκεντρικά εκτός Ψωροκώσταινας, ποτισμένος ώς το μεδούλι με τη λογική της «ευποιίας» – της εθνικής ευεργεσίας.

Ας ξεκινήσουμε από τα δύσκολα. Ας παίξουμε με τις «τα­μπέλες», δηλαδή με τη φωτιά. Ήταν «εθνικιστής»; Φόρεσε στολή και κατατάχτηκε ως εθελοντής και το 1897 και στους Βαλκανικούς πολέμους.

Μήπως ήταν ένα «πλουσιόπαιδο που δεν εργάστηκε ποτέ του»; Ασχολήθηκε με τις επιχειρήσεις του μεγαλέμπορου πατέρα του, επίσης ευεργέτη, Εμμανουήλ Μπενάκη. λεφτά με τη σέσουλα, από εμπόριο βαμβακιού στην Αίγυπτο. Ήταν «δεξιός»; Ασφαλώς ήταν συντηρητικός πολιτικά – και υπουργός Γεωργίας για λίγο, το 1935-36, στην κυβέρνηση Κωνσταντίνου Δεμερτζή – με βενιζελικές αστικές κατα­βολές, φιλίες με τους «βασιλείς» και καθημερινή ζωή που δεν είχε καμία σχέση με την πλειονότητα των πάμπτωχων Νεοελλήνων.

Ήταν «εκκεντρικός»; Τον συνέπαιρνε η παθιασμένη ενασχόλησή του με τον προσκοπισμό (σώζονται μπό­λικες φωτογραφίες του με σορτσάκι και διακριτικά…), τον ναυταθλητισμό, τη γεωπονία (εμμονή του Ελευθε­ρίου Βενιζέλου αυτή) και – πρωτίστως – την αδιάκοπη συλλογή αντικειμένων τέχνης, ιστορικών κειμηλίων και τεκμηρίων καθημερινής ζωής, από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή του. παρήγγειλε μετά τον θάνατό του η καρδιά του να αφαιρεθεί και να εντοιχιστεί στο μου­σείο που φέρει το όνομα της οικογένειάς του, όπως και έγινε.

Όμως πρέπει να βγάλει κανείς τα σημερινά ιδεολογικά «γυ­αλιά» και να φορέσει εκείνα του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού για να καταλάβει κάπως τον Αντώνη Μπενάκη. Αγάπη από τους αυστηρότατους γονείς δεν γνώρισε, στις χλιδάτες επαύλεις με τις ξένες γκουβερνάντες και το υπη­ρετικό προσωπικό, όπως η έπαυλη της Καστέλλας, όπου διαδραματίζονται οι περιπέτειες του «Τρελαντώνη» ένα καλοκαίρι του 1880-κάτι.

Ως παιδί, έκρυβε στις τσέπες του παιχνίδια, σιδεράκια, γυα­λάκια, θαυμαστά μικροαντικείμενα. ως ενήλικος, ο μεγαλοαστός κύριος Μπενάκης έκρυβε στις προθήκες των συλλογών του από αρχαία αγάλματα έως όπλα των αγωνιστών του ’21, κι από θρησκευτικά σκεύη των χριστιανών Κοπτών της Αιγύπτου έως αντικείμενα ισλαμικής τέχνης.

Στην εποχή του, τα ελληνικά (και όχι μόνο) σύνορα είναι φλέγον ζητούμενο, όχι δεδομένο. Οι γεωστρατηγικοί σχεδιασμοί – οι «σφαίρες επιρροής», για να μιλήσουμε με όρους του μεταγενέστερου Ψυχρού πολέμου – δεν εφαρμόζονται με ανάλγητες «τρόικες» και βάρβαρα μνη­μόνια, αλλά με αιματηρότατους πολέμους και πρόσδεση στα άρματα των ξένων δυνάμεων. Εγκατεστημένος μόνιμα στην Ελλάδα από το 1926, ο Αντώνης Μπενάκης ίδρυσε το Μουσείο Μπενάκη το 1931, την ίδια χρονιά που η αδελφή του απαθανάτισε στο βιβλίο το άρωμα των αριστοκρατικών παιδικών τους χρόνων. Ήταν ήδη 58 ετών και φρόντισε προσωπικά για την τοποθέτηση και του παραμικρότερου εκθέματος και στην τελευταία προθήκη. Άφησε πεθαίνοντας, μετά τον πόλεμο, 26.600 αντικείμενα, 10.410 βιβλία και χειρόγρα­φα και 146 «αρχειακές μονάδες» ιστορικών εγγράφων. Άφησε και κονδύλια για τη χρηματοδότηση και τη λει­τουργία του μουσείου.

Σήμερα, η επέκταση, ο εμπλουτισμός με δεκάδες άλλες συλλογές και δωρεές, καθώς και το κύρος του Μουσείου Μπενάκη εντυπωσιάζουν. Είναι απλωμένο σε περισσότε­ρα από 10 κτήρια, από την έπαυλη του Στέφανου και της πηνελόπης Δέλτα στην Κηφισιά μέχρι το παλαιό Φάληρο ή ακόμη και το Οίτυλο στη Μάνη, με βασικούς επισκέψι­μους πόλους το νεοκλασικό της Βασιλίσσης Σοφίας και το σύγχρονο της οδού πειραιώς 138. Επίσης διαθέτει επτά εργαστήρια συντήρησης έργων τέχνης και τμήμα πληροφορικής τεκμηρίωσης και διαχείρισης φωτογρα­φικού υλικού.

Τα έξοδα είναι πλέον τεράστια. Τα βαμβάκια της Αιγύ­πτου δεν περνάνε πια από τα χέρια των Μπενάκηδων. Και μία περίοδος στασιμότητας ή και αναπτυξιακής υπο­χώρησης απειλεί το σημαντικότερο ιδιωτικό μουσείο της χώρας, καθώς οι νεοκροίσοι συνωστίζονται στα κλειστά γραφεία των ξένων μεγαλοτραπεζιτών για να διασφαλίσουν τα εκατομμυριάκια τους εν μέσω κρίσης. Αν ο «Τρελαντώνης» ζούσε, μάλλον θα έχανε το ακατά­βλητο χαμόγελό του.

Πηγή